نگاهی به کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیه» که به تازگی در بازار نشر عرضه شده است

شهرآرانیوز؛ پرسش‌های معرفتی و اعتقادی از دیرباز ذهن و ضمیر آدمیان را به خود مشغول داشته و هستی و حیات را آماج اندیشه‌ورزی‌های گونه‌گون ساخته است. این اندیشه‌ها و اندیشناکی‌های مربوط به آن هرچند گاه ره به بیراهه برده و مسیر معرفت و زندگانی بشر را تیره و وهم‌آلود ساخته است، همه بی‌گمان از یک حقیقت پنهان در وجود آدمی خبر می‌دهد که ریشه در ژرفای جان و وجدان دارد و اساس آن به عقل پویا و فطرت پالوده انسان بازگشت می‌کند.

در این میان در طول تاریخ بشر، سه پرسش سهمگین و بنیادساز، از دیگرمسئله‌ها بیشتر خودنمایی کرده و اندرون دل و عمق عقل آدمیان را نشانه رفته است؛ از کجایی، از چه رویی و به چه سویی، سه پرسشی است که اصل هستی ما را درگیر می‌کند و ذهن را تا لایه‌های عمیق وجود راه می‌برد. البته از این سه پرسش، مسئله اولی که از مبدأ پیدایش انسان و جهان می‌پرسد، از دو سؤال دیگر که به چرایی آفرینش و سرنوشت حیات می‌پردازد، بسی پیشینی‌تر و پراثرتر است. شاید بتوان گفت مسئله مبدأ آفرینش و سرچشمه حیات، از دغدغه‌های نخستینی است که با آغاز پیدایی انسان در پهنه جهان، خودنمایی کرده است و کمتر گروهی را در درازای تاریخ می‌توان یافت که از این زاویه به رمز و راز هستی ننگریسته باشد.

بدیهی است در ادیان الهی و ازجمله دین اسلام نیز بر این موضوع تأکید شده و به‌روشنی از آفرینش و آفریدگار جهان سخن رفته است. از این‌رو بی‌تردید خداباوری و یگانگی او، از اصول اساسی اسلام و بنیان ایمان و اخلاق و کردار اسلامی است. وجود و حضور خداوند در جهان در کتاب‌های آسمانی، چنان پیداست و بازتاب یافته است که گویا هر پدیده و رویدادی در صحنه هستی در گرو اراده اوست و پیدایی و کارگردانی عالم، جز به نقش فعال او فهم‌پذیر نیست. این نمود نمایان به‌گونه‌ای است که هر شک و گمان را از انسان می‌زداید و جای درنگ در وجود او را به بینندگان نمی‌دهد.

قرآن کریم البته باور راستین به خداوند را در گرو خردورزی و بیداردلی می‌داند و راه رسیدن به معرفت را خوب‌دیدن، نیکوشنیدن و به میدان‌آوری عقل و قلب می‌داند. معرفت‌ا... در نگاه قرآن کریم هرچند حقیقتی است نهان در فطرت و دردسترس عقل، دریافت درست و سیر در ژرفای آن، جز با تلاش در پاسداشت راه عقل و بیدارداشت دیدگان دل، میسر نیست و گوهر معرفت، در گرانی است که پاداش تلاش بسیار انسان در رهرویی راه حقیقت‌جویی و حق‌پروری است.

کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیه از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان» نوشتاری است مبسوط که به گزارش و تبیین استدلال‌های مطرح در آثار کلامی امامیه و معتزله و اشاعره برای اثبات وجود خداوند می‌پردازد و تاریخ و سیر تحولات این براهین را در قرون میانی اسلامی بازمی‌نماید. در این کتاب با تحقیق و تتبع گسترده در میراث سترگ کلام اسلامی، سرگذشت و تطورات و تقریر‌های گوناگون شش برهان اصلی خداشناسی در دانش کلام، بررسی و تشریح شده است.

این براهین عبارت‌اند از: برهان حدوث و قدم، برهان حدوث صفات، برهان نظم، برهان امکان صفات (برهان تخصیص)، برهان امکان و وجوب و برهان صدیقین. از این‌رو جستار حاضر پژوهشی است فراگیر درباره تحولات تاریخی برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی و امامی از حدود قرن چهارم تا قرن یازدهم هجری. این کتاب را می‌توان مرجعی برای فهم مباحث و مطالب مربوط به موضوع اثبات وجود خدا در دانش کلام به‌شمار آورد که حاصل تلاش‌های فکری متکلمان را در چندین قرن در مبحث اثبات وجود خدا بازگو می‌کند.

اگرچه در تاریخ ادیان، همواره درباره موضوعات اعتقادی مختلفی بحث شده است، آنچه در این میان به کانون مرکزی ادیان، یعنی اندیشه خداباوری مربوط می‌شود، بیشترین اهمیت را داشته است. اینکه هریک از ادیان، درنهایت چه تصویری از خداوند را به نمایش گذاشته، پیوسته از مهم‌ترین مباحث درمیان دانشمندان دینی بوده است. خوانندگان حتما با میراث سترگ تشیع در زمینه مباحث خداشناسی آشنا هستند و نیک می‌دانند که آثار بسیاری از متکلمان و حتی محدثان بزرگ شیعه، مشحون از مباحث و احادیثی است که نشان‌دهنده درک پیشوایان مذهب تشیع از وجود و حضور خداوند در هستی است.

با وجود چنین میراث ارجمندی در زمینه خداشناسی، جای اثر پژوهشی جامع و مفصلی که به بررسی و گزارش پیشینه و تحولات برهان‌های مختلف خداشناسی بپردازد، خالی بود. اکنون این خلأ تاحدود بسیار زیادی به‌سبب انتشار پژوهش کلانی در دو جلد با نام «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیه»، نوشته دکتر حمید عطایی‌نظری، پر شده است.

واقعیت این است که بخش بسیار درخور توجهی از میراث ارزشمند فلسفی و کلامی مسلمانان، به بحث درباره برهان‌های اثبات وجود خدا اختصاص یافته است و حکما و متکلمان برای طرح براهین گوناگون خداشناسی و تأیید و تحکیم آن‌ها سعی فراوان کرده‌اند و در‌حالی‌که پیش از این، آثار فیلسوفان و برهان‌های خداشناسی مورد توجه و اهتمام آن‌ها تاحدودی کاویده و بررسی شده است، نگاشته‌های کلامی متکلمان مسلمان و دلایل آنان برای اثبات وجود خدا، تاکنون به نحو شایسته و فراگیری بررسی و تحقیق نشده و گزارشی مبسوط از تاریخ و تحولات برهان‌های خداشناسی در ادوار مختلف کلام اسلامی و امامی نیز فراهم نیامده است. حال اما، با انتشار کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» تاحدود زیادی این نقیصه جبران شده است.

در این اثر برای نخستین‌بار، تاریخ و پیشینه و تطورات و انواع مختلف صورت‌بندی‌ها یا تقریر‌های برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی تبیین شده و تقریر‌های ابتکاری متکلمان امامی از براهین خداشناسی نیز بازشناسی و معرفی شده است، از این‌رو می‌توان کتاب مزبور را به‌منزله شناسنامه و سند تحولات برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی و امامی قلمداد کرد.

نویسنده در این نگاشته، به تبیین استدلال‌های مطرح در آثار کلامی امامیه و معتزله و اشاعره برای اثبات وجود خداوند پرداخته و نیز گزارش مبسوط تطورات تاریخی این استدلال‌ها را ارائه کرده است. بدین منظور، بخش اثبات وجود خداوند در نگاشته‌های کلامی متکلمان امامی از قرن چهارم تا یازدهم هجری، از لحاظ طرح مقدمات و مسائل و دیدگاه‌ها، نحوه تقریر براهین و همچنین استفاده از مبانی و اصطلاحات و قواعد مختلف، بررسی و هم‌سنجی شده است تا تحولات گوناگون در این زمینه‌ها، شناسایی و تبیین شود.

باتوجه‌به حجم و دامنه مطالب و گستره مسائل و موضوعات، کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیه» را باید گسترده‌ترین پژوهش تاکنون نشریافته درباره سرگذشت براهین اثبات وجود خدا در تاریخ کلام اسلامی و امامی به‌شمار آورد. کتاب یادشده از هفت فصل تشکیل شده است که به‌ترتیب عبارتند از: مقدمات، برهان حدوث و قدم، برهان حدوث صفات، برهان نظم، برهان امکان صفات، برهان امکان و وجوب و برهان صدیقین. مهم‌ترین مسائل و موضوعات مطرح در هریک از این فصول به شرح زیر است:

در فصل نخست (مقدمات) به تعریف و دسته‌بندی گرایش‌ها و ادوار و مکاتب کلامی امامیه ازقبیل گرایش‌های کلامی نقلی، کلام عقلی، کلام جدلی، کلام فلسفی و نیز ادوار کلام معتزلی و کلام فلسفی امامیه و مکاتب شکل‌گرفته در این ادوار ازجمله، مکاتب بغداد متقدم (مکتب شیخ‌مفید) و بغداد متأخر (مکتب شریف مرتضی)، و مکاتب حله متقدم (مکتب حمصی رازی) و حله متأخر (مکتب خواجه‌نصیرالدین‌طوسی و علامه‌حلی) و... پرداخته شده است.

در فصل دوم (برهان حدوث و قدم) به تعریف اصطلاحات اساسی در تقریر این برهان، یعنی مفاهیمی نظیر محدث، قدیم، جوهر، عرض، جسم، معنی، اکوان و... اشاره شده است. در ادامه، تقریر‌های گوناگون متکلمان امامی از برهان حدوث و قدم در چند بخش، زیر عناوین: «برهان حدوث و قدم در کلام نقلی امامیه»، «برهان حدوث و قدم در دوره کلام معتزلی امامیه»، «برهان حدوث و قدم در دوره کلام معتزلی‌فلسفی امامیه»، «برهان حدوث و قدم در دوره کلام فلسفی امامیه (مکتب فیاض لاهیجی)» به تفصیل بحث و بررسی شده است.

در ادامه حتما بخوانید عقل ابزار آگاهی است | مروری بر اهمیت عقل و ویژگی‌های فرد عاقل در آیات و روایات

در فصل سوم (برهان حدوث صفات)، نیز تقریر‌های مختلف برهان حدوث صفات در کلام اسلامی و آرای شخصیت‌هایی، چون ابوالحسن اشعری، ماتریدی، قاضی‌عبدالجبار معتزلی، محقق حلی و فیض کاشانی درباره این برهان گزارش شده است.

همچنین در فصل چهارم (برهان نظم)، تقریر متکلمانی، چون ابوالحسن اشعری، تفتازانی، کلینی، شیخ‌صدوق، فیض کاشانی، علامه‌مجلسی و... از این برهان، طرح و بررسی شده است.

در فصل پنجم (برهان امکان صفات) استدلالی کمترشناخته‌شده در مطالعات کلامی به نام «برهان امکان صفات یا تخصیص» به‌تفصیل بازشناسی و تعریف و تقریر‌های مختلف آن در کلام اسلامی، گزارش و هم‌سنجی شده است.

فصل ششم (برهان امکان و وجوب) هم به تعریف این برهان، پیشینه آن و مباحث فلسفی و منطقی بنیادینی نظیر تمایز وجود از ماهیت، تلازم شیئیت با وجود، تقسیم موجودات به ممکن‌الوجود و واجب‌الوجود، و استحاله دور و تسلسل، اختصاص یافته است. سپس در بخش دیگری از این فصل، تقریر‌های مختلف برهان امکان و وجوب در کلام فلسفی اشعری و نیز کلام امامیه، گزارش و تشریح شده است.

سرانجام در فصل هفتم (برهان صدیقین) مباحثی همچون تعریف برهان صدیقین و جایگاه آن در فلسفه ابن‌سینا و همچنین مقایسه آن با براهین «حدوث و قدم» و «امکان و وجوب» موضوع بحث، قرار گرفته است. بازشناسی و معرفی تقریر‌های ابتکاری متکلمان امامی از برهان صدیقین، به‌ویژه دو تقریر نوآورانه نصیرالدین‌طوسی و نصیرالدین کاشانی‌حلی از این برهان، از دیگر مباحث مهم و شایان‌توجه مطرح در این فصل است.

نویسنده در پایان هر فصل، خلاصه‌ای از مهم‌ترین مباحث و تقریر‌های معرفی‌شده از هریک از برهان‌های اثبات وجود خدا را نیز فراهم آورده است که موجب آسان شدن مطالعه خوانندگان و دستیا‌بی راحت آنان به مطالب و نتایج مطرح در یکایک فصول کتاب شده است.